خط انتقال آب اصفهان–یزد با طول ۳۳۰ کیلومتر، یکی از زیرساخت‌های حیاتی تأمین آب شرب و صنعتی استان یزد به شمار می‌رود که از دهه ۱۳۶۰ تاکنون نقش مهمی در پایداری زندگی در این منطقه کویری ایفا کرده است. با وجود اهمیت حیاتی این خط لوله، در سال‌های اخیر بیش از ۵۰ مورد تعرض عمدی به آن گزارش شده است. این حملات، که اغلب در بستر تنش‌های آبی بین دو استان اصفهان و یزد رخ می‌دهند، منجر به قطع جریان آب، خسارات اقتصادی، نارضایتی عمومی و آسیب‌های زیست‌محیطی شده‌اند. پیچیدگی این مسئله، ضرورت رویکردی جامع برای حفاظت حقوقی، فناورانه و سیاستی از این زیرساخت را نمایان می‌سازد.

چالش‌های حقوقی و اجرایی در حفاظت از زیرساخت‌های آبی ایران

با وجود تدوین قوانین متعددی همچون «قانون توزیع عادلانه آب»، «آیین‌نامه حریم خطوط لوله»، «لایحه قانونی رفع تجاوز از تأسیسات آب و برق کشور» و «قانون مجازات اسلامی»، که همگی چارچوب‌های مشخصی برای حفاظت از زیرساخت‌های آبی کشور ارائه داده و مجازات‌هایی را برای تعرض یا اخلال در این تأسیسات تعیین کرده‌اند، همچنان مشکلات جدی در اجرای این مقررات مشاهده می‌شود. برای مثال، در مورد خط لوله انتقال آب اصفهان به یزد (با قطر ۱۴۰۰ تا ۱۶۰۰ میلی‌متر)، حریمی به عرض ۱۲ متر (۶ متر از هر طرف) تعیین شده است، اما حملات مکرر به این خط لوله حاکی از ضعف در نظارت، عدم هماهنگی مؤثر میان نهادهای ذی‌ربط و بازدارندگی ناکافی مجازات‌هاست. از این‌رو، تقویت همکاری میان وزارت نیرو، شرکت‌های آب منطقه‌ای، سازمان حفاظت محیط زیست و قوه قضائیه برای اجرای مؤثرتر قوانین، شناسایی عاملان تخلف و جلوگیری از تکرار چنین حوادثی امری حیاتی و ضروری به شمار می‌رود.

پیامدهای زیست‌محیطی تعرض

تعرض به خط لوله انتقال آب، به‌ویژه در مناطق خشک و کم‌آب مانند استان یزد، پیامدهای زیست‌محیطی قابل توجهی در پی دارد. هر حمله به این زیرساخت منجر به اتلاف حجمی معادل ۱۴۰۰ لیتر آب در ثانیه می‌شود؛ موضوعی که فشار مضاعفی بر منابع آب تحت‌فشار و حوضه‌های آسیب‌پذیر مانند زاینده‌رود و تالاب گاوخونی وارد می‌آورد. علاوه بر هدررفت آب، خطر نشت سوخت، روان‌سازها یا سایر آلاینده‌ها از محل آسیب یا ایستگاه‌های پمپاژ وجود دارد که می‌تواند به آلودگی خاک و منابع آبی و در نتیجه تهدید سلامت عمومی منجر شود. این اختلال‌ها همچنین با برهم زدن تعادل جریان آب، اکوسیستم‌های محلی و تنوع زیستی منطقه را نیز در معرض آسیب قرار می‌دهند. از سوی دیگر، نیاز به تعمیرات مکرر موجب افزایش مصرف انرژی، تولید پسماند و هزینه‌های زیست‌محیطی می‌شود و پایداری بلندمدت پروژه‌های تأمین آب را با چالش مواجه می‌سازد.

راهکارهای فناورانه برای ارتقای نظارت و امنیت خطوط لوله انتقال آب

در پاسخ به تهدیدهای فزاینده علیه زیرساخت‌های آبی، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین برای نظارت، تشخیص نشت و تأمین امنیت فیزیکی خطوط لوله ضروری است. سامانه‌های هوشمند نظارتی مانند SCADA، پیگ‌های هوشمند و تحلیل امواج فشار، امکان پایش لحظه‌ای وضعیت جریان و فشار را فراهم می‌کنند و می‌توانند در تشخیص سریع آسیب‌ها نقش مؤثری داشته باشند. استفاده از پهپادهای مجهز به دوربین حرارتی، سامانه‌های سنجش از دور و فناوری GIS نیز ابزارهای کارآمدی برای پایش حریم خط لوله و ارزیابی ریسک محسوب می‌شوند. در حوزه امنیت فیزیکی، تقویت حصارکشی، نصب دوربین‌های نظارتی، گشت‌زنی هدفمند در نقاط حساس و بهره‌گیری از ربات‌های بازرسی برای کاهش خطرات انسانی از جمله اقدامات موثر هستند. همچنین، فناوری‌های پیشرفته تشخیص نشت مانند حسگرهای صوتی، اولتراسونیک، مادون قرمز و آزمایش‌های نشت هلیوم، به شناسایی دقیق و سریع محل نشت کمک می‌کنند. مجموعه این اقدامات فناورانه می‌تواند نقش مهمی در کاهش آسیب‌پذیری و افزایش تاب‌آوری شبکه انتقال آب ایفا کند.

توصیه‌های سیاستی و حکمرانی برای حفاظت پایدار از زیرساخت‌های آبی

برای حفاظت مؤثر و پایدار از زیرساخت‌های آبی، مجموعه‌ای از اقدامات سیاستی و حکمرانی باید به‌طور همزمان اجرا شود. تقویت چارچوب‌های قانونی، افزایش بازدارندگی مجازات‌ها و رفع خلأهای اجرایی از طریق اصلاح قوانین از جمله اقدامات ضروری است. ایجاد هماهنگی بین‌سازمانی، به‌ویژه از طریق تشکیل کارگروه‌های مشترک میان وزارت نیرو، نهادهای امنیتی و سازمان حفاظت محیط زیست، می‌تواند به پاسخگویی سریع‌تر به تهدیدها کمک کند. همچنین، مشارکت فعال جامعه از طریق کمپین‌های آگاهی‌بخشی، آموزش عمومی و ایجاد مسیرهای گزارش‌دهی مردمی نقش مهمی در پیشگیری از تخریب و شناسایی زودهنگام تهدیدها ایفا می‌کند. در نهایت، رسیدگی به اختلافات منطقه‌ای بر سر منابع آب، به‌ویژه میان اصفهان و یزد، از طریق گفت‌وگوی شفاف و توزیع عادلانه آب، در کاهش تنش‌ها و ارتقای امنیت تأسیسات انتقال آب نقش کلیدی دارد.

درس‌های آموخته شده از مطالعات موردی بین‌المللی

حملات به زیرساخت‌های آبی تنها محدود به ایران نیست و مطالعات بین‌المللی نیز نشان می‌دهد که این نوع تاسیسات در بسیاری از کشورها هدف تهدیدات عمدی و غیرعمدی قرار می‌گیرند. تجربیات موفق جهانی نشان می‌دهد که اتخاذ رویکردی امنیتی جامع شامل ارزیابی ریسک مستمر، استفاده از فناوری‌های نظارتی پیشرفته، تقویت امنیت سایبری و تدوین برنامه‌های واکنش سریع، می‌تواند تاب‌آوری زیرساخت‌ها را افزایش دهد. بهره‌گیری از این الگوها می‌تواند به ارتقای امنیت و بهره‌وری خط لوله انتقال آب اصفهان–یزد نیز کمک کند.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری  

حفاظت پایدار از خط انتقال آب اصفهان–یزد مستلزم رویکردی جامع و یکپارچه است که در آن فناوری‌های پیشرفته، اجرای مؤثر قوانین، حکمرانی کارآمد و مشارکت فعال جوامع محلی به‌صورت هماهنگ به کار گرفته شوند. تقویت همکاری بین سازمانی، سرمایه‌گذاری در سامانه‌های نظارتی و امنیتی، افزایش آگاهی عمومی و حل مناقشات آبی میان مناطق درگیر از جمله گام‌های کلیدی برای تضمین امنیت بلندمدت این زیرساخت حیاتی به‌شمار می‌رود. چنین رویکردی نه تنها از بروز بحران‌های انسانی، اقتصادی و زیست‌محیطی جلوگیری می‌کند، بلکه به تحقق عدالت در دسترسی به منابع آب و پایداری اکوسیستم‌های منطقه کمک شایانی خواهد کرد.

محمد دشتی اردکانی

سرپرست گروه محیط زیست، توسعه پایدار و امور فن‌آوری سازمان جهاد کشاورزی استان یزد