در دنیایی که با تغییرات اقلیمی و کمبود منابع طبیعی مواجه است، آب به عنوان یکی از منابع استراتژیک به شمار می‌رود. این منبع نه تنها از نظر اقتصادی و زیست‌محیطی بلکه از دیدگاه سیاسی نیز اهمیت بالایی دارد.
سؤال اصلی این است: آیا کمبود آب و رقابت بر سر دسترسی به آن، لزوماً منجر به تعارض خشونت‌آمیز بین کشورها می‌شود؟

بسیاری از محققان و سیاستمداران در دهه‌های گذشته پیش‌بینی کرده‌اند که کمبود آب منجر به "جنگ‌های آبی" خواهد شد. این دیدگاه تحت تأثیر نظریه‌های واقع‌گرایانه در سیاست بین‌الملل قرار دارد که منابع طبیعی را به عنوان یکی از دلایل اصلی جنگ برجسته می‌کند .

با این حال، شواهد تاریخی وجود چندانی از جنگ‌های مستقیم بر سر آب را نشان نمی‌دهد. به عنوان مثال، توافق‌هایی مانند معاهده آب سِند (هند-پاکستان)، همکاری‌های منطقه‌ای در آسیای مرکزی نشان می‌دهند که همکاری در مدیریت آب بیشتر رایج است.

 برخلاف دیدگاه‌های تنش‌زا، مطالعات متعددی نشان داده‌اند که آب بیشتر به عنوان یک فرصت برای همکاری عمل می‌کند. مطالعات نشان می‌دهند که حتی در مناطق پرتنش مانند خاورمیانه، تعاملات صلح‌آمیز بر سر آب وجود داشته است. مکانیزم‌های همکاری شامل: توافق‌های دو جانبه و چندجانبه، نهادهای بین‌المللی (مانند بانک جهانی)، قوانین بین‌المللی آب، شبکه‌های غیردولتی و جامعه مدنی

تعاملات صلح‌آمیز بر سر آب[1]:

به روابط و مکانیزم‌هایی گفته می‌شود که در آن کشورها، مناطق مرزی یا گروه‌های محلی اقدام به همکاری، توافق و مدیریت مشترک منابع آبی می‌کنند تا از تنش و تعارض جلوگیری به عمل آورند. این تعاملات می‌تواند شامل قراردادهای بین المللی، مکانیزم‌های نظارت، توسعه زیرساخت‌های مشترک، دیپلماسی آبی، فعالیت‌های غیردولتی و همکاری‌های علمی-فنی باشد.

این موضوع در حوزه سیاست بین‌الملل، محیط زیست، توسعه پایدار و منابع طبیعی مورد توجه قرار گرفته است. به خصوص در مناطقی مانند خاورمیانه که با کمبود شدید آب مواجه هستند ، اهمیت تعاملات صلح‌آمیز بر سر آب دوچندان می‌شود.

نقش عوامل فرهنگی و سیاسی:

یکی از عوامل مهم در نحوه تفسیر روابط آب و تعارض، زمینه‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی است. در بسیاری از مطالعات مشخص شده است که نحوه "چارچوب‌بندی[2]" مسئله آب نقش بزرگی در تصمیم‌گیری‌ها دارد. به عنوان مثال، در برخی موارد آب به عنوان یک "منبع تنش" و در موارد دیگر به عنوان یک "راهکار صلح‌آمیز" توصیف شده است.

چرا آب بیشتر به عنوان عاملی برای هماهنگی و توافق عمل می‌کند، نه تنش:

• عدم وجود "جنگ آبی" در تاریخ : هیچ نمونه مستندی از جنگی که فقط و فقط بر سر آب رخ داده باشد وجود ندارد.
• سراسری بودن منافع : آب منبعی است که جدا از مرزها و سیاست‌های نظامی، تمام جمعیت‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد .
• افزایش وابستگی متقابل : با پیشرفت جهانی شدن، کشورها به یکدیگر وابسته‌تر می‌شوند و هماهنگی در منابع استراتژیک مانند آب، مقرون به صرفه‌تر از رقابت است .
• وجود مکانیزم‌های بین‌المللی : سازمان‌هایی مانند بانک جهانی، سازمان ملل و کمیسیون‌های آب منطقه‌ای نقش مهمی در تسهیل همکاری دارند. که باعث همکاری  تعاملات صلح‌آمیز می‌شود؟

چرا برخی فرضیه "جنگ آبی" را ارائه می‌دهند؟

برخی از نویسندگان و سیاستمداران فرضیه‌هایی به نام "جنگ آبی" را ارائه می‌دهند. این فرضیه‌ها عموماً در مناطق پرتنش مثل خاورمیانه مطرح می‌شوند، بر اساس سناریوهای نادرست از منابع آبی ساخته می‌شوند و منجر به تنش تلقی می‌کنند.

اما تحقیقات متعدد نشان می‌دهند که علاوه بر همکاری بیشتر رخ داده، تنها تعداد بسیار کمی از اختلافات منجر به تنش نظامی شده‌اند.

تعاملات صلح‌آمیز در دنیا  

۱. هند و پاکستان – معاهده آب سِند (Indus Waters Treaty, 1960)

2. آسیای مرکزی – کمیسیون بین‌المللی هماهنگی آب (ICWC)

3. اتحادیه اروپا – دستورالعمل آب (Water Framework Directive)

تعاملات صلح‌آمیز در خصوص آب در ایران

۱. همکاری با کشورهای همسایه(افغانستان، عراق، آذربایجان و...)

2. همکاری داخلی در ایران(انتقال آب از خلیج فارس و دریای عمان به فلات مرکزی، تخصیص آب بین استان‌ها)

تعاملات بین‌المللی ایران در حوزه آب

ایران به عنوان یکی از کشورهای دارای تاریخچه غنی در مدیریت آب قدیمی (مثل سازه‌های آبی فارس)، در کنفرانس‌های بین‌المللی تجربیات خود را به اشتراک می‌گذارد .

آب نه تهدید، بلکه فرصتی برای همکاری است .در سراسر جهان، بیشترین رویدادهای مرتبط با آب به همکاری و توافق منجر شده‌اند .

در مناطق پرتنش، همکاری بر سر آب می‌تواند به عنوان ابزاری برای سازندگی و صلح عمل کند .ایران نیز، در سطح داخلی و منطقه‌ای، ظرفیت‌های خوبی برای تعاملات صلح‌آمیز در حوزه آب دارد . 

تعاملات صلح‌آمیز بر سر آب  به ویژه در مورد خطوط انتقال آب و منابع آب مشترک  مبتنی بر افزایش آگاهی عمومی و سیاسی از منافع مشترک و ایجاد ساختارهایی از وابستگی متقابل از طریق زیرساخت‌ها، قراردادها و مشارکت‌های محلی، هستند.