آب؛ بنیان توسعه پایدار در اقلیم خشک یزد

استان یزد، با متوسط بارش سالانه کمتر از 60 میلیمتر و تبخیر بالقوه بیش از 3000 میلیمتر، در قلب یکی از خشک‌ترین مناطق جهان قرار دارد و با بحران جدی آب دست و پنجه نرم می‌کند. طی دو دهه اخیر، این استان شاهد کاهش 40 درصدی منابع آب زیرزمینی و افزایش 2.5 برابری مناطق بیابانی بوده است. در این میان، بخش کشاورزی با 85% سهم مصرف آب و نقشی حیاتی در تأمین معیشت 30% جمعیت و امنیت غذایی منطقه، نیازمند تحول اساسی است؛ به‌ویژه آنکه راندمان آبیاری در این بخش کمتر از 40% است. همزمان، فضای سبز استان که خط دفاعی در برابر بیابان‌زایی است، سالانه 5% از مساحت خود را از دست می‌دهد، در حالی که نقش حیاتی در کاهش دما و جلوگیری از گردوغبار دارد.

چالش‌ها و مسائل موجود در مدیریت آب و کشاورزی یزد

بحران آب در یزد دارای ابعاد کمی و کیفی است. سطح آب‌های زیرزمینی سالانه 1.2 متر کاهش می‌یابد و شوری آب به 7000 میکروموس بر سانتیمتر رسیده است. برداشت سالانه 900 میلیون مترمکعب در مقابل ظرفیت تجدیدپذیر 600 میلیون مترمکعب، عدم تعادل جدی ایجاد کرده است. علاوه بر 25% هدررفت در شبکه‌های فرسوده، وجود 12 هزار چاه غیرمجاز (30% کل چاه‌ها) نیز بر وخامت اوضاع می‌افزاید.

در بخش کشاورزی، الگوهای کشت پرآب‌بر مانند یونجه و هندوانه با اقلیم یزد ناسازگارند و راندمان پایین آبیاری غرقابی (35%) و تداوم روش‌های سنتی در 60 درصد مزارع، مصرف آب را تشدید کرده است. این وضعیت، منجر به کاهش تولید محصولات استراتژیک (مانند 30% کاهش تولید پسته) و تهدید امنیت غذایی می‌شود.

از نظر زیست‌محیطی، کاهش منابع آب، بیابان‌زایی (افزایش 2% سالانه)، فرسایش خاک (تا 20 تن در هکتار)، نابودی پوشش گیاهی بومی (40% تاغزارهای طبیعی) و افزایش ریزگردها در اثر خشک شدن تالاب‌های مصنوعی، سلامت محیط‌زیست و ساکنان را به خطر انداخته است. این چالش‌های به هم پیوسته، لزوم مدیریت یکپارچه منابع آب و تحول در نظام کشاورزی را آشکار می‌سازد.

راهکارهای برون‌رفت: کوتاه‌مدت و بلندمدت

الف) راهکارهای کوتاه‌مدت (18-24 ماه):

    بهینه‌سازی مصرف آب در کشاورزی: اجرای سیستم‌های نوین آبیاری (قطره‌ای و بارانی) با حمایت جهاد کشاورزی، جایگزینی کشت‌های پرآب‌بر با گیاهان مقاوم به خشکی (زعفران، کینوا)، استفاده از فناوری‌های سنجش رطوبت خاک برای آبیاری دقیق، و برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای کشاورزان از اقدامات کلیدی هستند.

    مدیریت تقاضا در سایر بخش‌ها: نوسازی خطوط انتقال آب شهری و صنعتی برای کاهش تلفات، ترویج فرهنگ صرفه‌جویی در مصرف شرب و استفاده مجدد از پساب‌های تصفیه‌شده برای آبیاری فضای سبز غیرمثمر و مصارف صنعتی.

    همکاری‌های بین‌بخشی: جهاد کشاورزی با همکاری شرکت آب منطقه‌ای و محیط زیست، می‌تواند با هدف کاهش 20% مصرف آب کشاورزی، افزایش 15% بهره‌وری و کاهش 10% کشت‌های پرآب‌بر، به بهبود وضعیت آب کمک کند.

ب) راهکارهای بلندمدت و استراتژیک:

    توسعه منابع آب غیرمتعارف: بررسی امکان شیرین‌سازی آب‌های شور خلیج فارس و دریای عمان (با رعایت ملاحظات زیست‌محیطی و هزینه‌ها) و جمع‌آوری آب باران و سیلاب از طریق بندها و آبخوانداری.

    مدیریت جامع حوضه‌های آبریز: تدوین سیاست‌های یکپارچه و تهیه بیلان آبی دقیق با استفاده از فناوری‌های نوین.

   تحقیق و توسعه در کشاورزی پایدار: توسعه ارقام گیاهی مقاوم به خشکی و شوری از طریق بیوتکنولوژی، گسترش کشاورزی بدون خاک (هیدروپونیک)، و پیاده‌سازی کشاورزی هوشمند با استفاده از اینترنت اشیا.

    بازنگری در قوانین و مقررات: تصویب قوانین حمایتی برای تشویق تغییر الگوهای کشت و نظارت دقیق‌تر بر برداشت‌ها.

    کشاورزی حفاظتی و مدیریت خاک: اجرای روش‌هایی مانند کاهش شخم و استفاده از مالچ برای افزایش ظرفیت نگهداری آب خاک.

    حفظ و توسعه فضای سبز: جهاد کشاورزی با معرفی گونه‌های بومی کم‌آب‌بر و استفاده از پساب، نقش مهمی در کاهش ریزگردها و تعدیل دمای شهری ایفا می‌کند.

توازن میان ابعاد سه‌گانه توسعه پایدار

دستیابی به "کشاورزی پایدار"، "امنیت غذایی" و "حفاظت از محیط زیست" نیازمند توازن و هم‌افزایی بین ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی توسعه پایدار است. سازمان جهاد کشاورزی با ترویج روش‌های نوین آبیاری، حمایت از کشت‌های استراتژیک سازگار با اقلیم و اجرای پروژه‌های آبخیزداری و توسعه فضای سبز پایدار، نقشی محوری در این فرآیند دارد. همکاری نهادهایی چون شرکت آب منطقه‌ای، سازمان محیط زیست، شهرداری‌ها و دانشگاه‌ها ضروری است.

با وجود چالش‌هایی نظیر مقاومت کشاورزان و کمبود اعتبارات، فرصت‌هایی مانند فناوری‌های نوین، ظرفیت‌های محلی (گیاهان دارویی، اکوتوریسم) و حمایت‌های دولتی وجود دارد. پیشنهاد می‌شود کارگروه مشترک مدیریت آب و کشاورزی پایدار با حضور همه ذینفعان تشکیل شود و با تعریف شاخص‌های موفقیت (افزایش 30% بهره‌وری آب کشاورزی، کاهش 20% مصرف آب شرب، احیای 50% منابع آب زیرزمینی، افزایش 40% پوشش فضای سبز) و با برنامه‌ای تدریجی 5 ساله، یزد را به الگویی برای مدیریت پایدار آب در مناطق خشک تبدیل کند. مدیریت بحران آب در یزد نیازمند عزمی سه‌جانبه شامل فناوری، حکمرانی و فرهنگ است که با همکاری‌های محلی و ملی و مشارکت مردمی، می‌توان به مدلی پایدار دست یافت.