بحران آب در ایران به یک چالش ساختاری و تهدیدی برای امنیت ملی تبدیل شده است.کاهش نزولات جوی، افزایش دما، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و الگوهای نادرست مصرف، کشور را با «ورشکستگی آبی» مواجه ساخته است. در چنین شرایطی، تداوم مدل توسعه متعارف که بر پایه وفور منابع آبی تعریف شده، نه تنها ممکن نیست، بلکه فاجعه‌آمیز خواهد بود. بنابراین، ضرورت بازنگری اساسی در الگوی توسعه و حرکت به سمت یک پارادایم جدید با عنوان «توسعه بدون آب» احساس می‌شود.   سوال«الگوها و راهبردهای محوری توسعه بدون آب در ایران کدامند؟»

چارچوب مفهومی توسعه بدون آب

توسعه بدون آب (Waterless Development) یک چارچوب فکری و عملیاتی است که هدف آن دستیابی به اهداف توسعه‌ای (اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی) با کمترین وابستگی به منابع آب شیرین و حذف مصرف آب در موارد غیرضروری است. این مفهوم بر چند اصل استوار است:

· بهره‌وری حداکثری (More Crop per Drop): افزایش خروجی در ازای هر واحد آب مصرفی.

· حلقه بسته مصرف (Closed-Loop Systems): بازچرخانی و استفاده مجدد از آب تا حد امکان.

· جایگزینی (Substitution): استفاده از منابع آب غیرمتعارف (مانند آب‌های نامتعارف و بازیافتی) به جای منابع آب شیرین.

· پیشگیری از آلودگی (Pollution Prevention): کاهش بار آلودگی پساب‌ها برای تسهیل در بازیافت.

محور های تحول در بخش‌های مختلف

۱. بخش کشاورزی (بزرگ‌ترین مصرف‌کننده)

· تغییر الگوی کشت: جایگزینی محصولات پرمصرف (مانند برک و نیشکر) با محصولات کم‌مصرف و سازگار با خشکی (مانند زعفران، گیاهان دارویی و ارقام مقاوم).

· توسعه کشاورزی گلخانه‌ای: انتقال کشت محصولات پرمصرف به محیط‌های کنترل‌شده گلخانه‌ای که راندمان مصرف آب در آنها ۱۰ تا ۱۵ برابر کشت فضای باز است.

· فن‌آوری‌های آبیاری پیشرفته: گسترش سیستم‌های آبیاری زیرسطحی و قطره‌ای با قابلیت هوشمندسازی بر اساس رطوبت سنجی خاک.

· استفاده از آب‌های نامتعارف: استفاده از پساب تصفیه‌شده فاضلاب‌های شهری برای آبیاری فضای سبز و محصولات صنعتی.

۲. بخش صنعت و معدن

· بازچرخانی داخلی آب: طراحی و بهینه‌سازی سیستم‌های خنک‌کننده و فرآیندهای صنعتی به گونه‌ای که آب در یک چرخه بسته مورد استفاده مجدد قرار گیرد.

· فن‌آوری‌های کاهنده مصرف: به کارگیری فناوری‌هایی که نیاز آبی فرآیندها را به حداقل می‌رسانند.

· مدیریت ریسک آب: استفاده از نرم‌افزارهای پایش و ارزیابی ریسک آب برای مدیریت بهینه مصرف و کاهش هدررفت.

۳. بخش شرب و شهری

· استفاده از تجهیزات کاهنده مصرف: نصب شیرآلات کاهنده، سیفون‌های دوظرفیتی و دوش‌های کم‌مصرف به صورت اجباری در ساختمان‌های نو.

· سامانه‌های جداسازی فاضلاب: اجرای شبکه‌های فاضلاب به همراه سیستم‌های تصفیه خانه برای بازیافت و استفاده مجدد از آب خاکستری در آبیاری فضای سبز و شستشو.

· کاهش آب به حساب نیامده (هدررفت شبکه): نوسازی و تعمیر به موقع شبکه‌های توزیع فرسوده برای جلوگیری از نشت و هدررفت فیزیکی آب.

۴. سطح کلان و حکمرانی

· اصلاح قیمت‌گذاری آب: تعیین بهای واقعی آب با در نظر گرفتن تمامی هزینه‌های زیستمحیطی و اجتماعی، البته همراه با مکانیزم‌های حمایتی از قشرهای کم‌درآمد.

· تصویب و اجرای قوانین سختگیرانه: اجباری کردن استفاده از فناوری‌های کم‌مصرف در صنایع و ساختمان‌سازی.

· آموزش و فرهنگ‌سازی: اجرای کمپین‌های گسترده رسانه‌ای برای نهادینه کردن فرهنگ صرفه‌جویی و ارزش ذاتی آب.

نتیجه‌گیری و پیشنهادات

بحران آب در ایران آنچنان عمیق و ریشه‌دار است که راه حل‌های مقطعی و جزئی پاسخگو نخواهد بود.کشور نیازمند یک «تحول پارادایمی» از مدل توسعه مبتنی بر آب به مدل «توسعه بدون آب» است. این تحول مستلزم عزمی ملی، سرمایه‌گذاری هدفمند در فناوری‌های نوین و اصلاح اساسی در نظام حکمرانی آب است. توسعه بدون آب، مسیری است که نه تنها از بروز فجایع انسانی و زیست‌محیطی جلوگیری می‌کند، بلکه می‌تواند فرصت‌های جدیدی برای رشد اقتصادی پایدار و ایجاد اشتغال در بخش‌های نوین فناورانه ایجاد کند. پیشنهاد می‌گردد مطالعات آینده به صورت کمی، هزینه و فایده اجرای هر یک از این راهبردها را در مقیاس ملی مورد ارزیابی قرار دهند.