استان یزد با قرارگیری در اقلیم فراخشک کشور، طی دهه‌های گذشته با روند فزاینده کاهش بارش، افزایش میانگین دما، افت سطح آبخوان‌ها و کاهش پوشش گیاهی روبه‌رو بوده است. تخریب فضای سبز شهری، نابودی باغات مثمر، کاهش سطح اراضی کشاورزی و افزایش خطر پدیده‌های گردوغبار، از مهم‌ترین پیامدهای بحران کنونی آب و تغییر اقلیم در استان است. در چنین شرایطی، بهره‌گیری از آب‌های نامتعارف برای توسعه و احیای فضای سبز و ایجاد کمربندهای سبز حفاظتی به‌عنوان یکی از معدود مصارف مجاز و قانونی می‌تواند راهبردی مؤثر برای تحقق «توسعه بدون آب» و مقابله با تخریب زیست‌محیطی باشد.

1-    چالش‌های اصلی زیست‌محیطی و مدیریتی

1-1-         افزایش شوری خاک و آسیب به پوشش گیاهی

آب‌های نامتعارف معمولاً شوری بالاتر و نسبت سدیم بیشتری دارند. اگر این آب‌ها بدون مدیریت صحیح در فضای سبز استفاده شوند، موجب تجمع نمک در خاک، کاهش رشد گیاهان، خشکیدگی تدریجی فضای سبز و تخریب زیستگاه‌های پیرامونی خواهند شد. این چالش به‌ویژه در یزد که خاک‌های آن حساس و کم‌عمق هستند، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.

1-2-         تهدید سلامت اکوسیستم‌های شهری و حاشیه شهری

در صورت نبود استانداردهای تصفیه و پایش، احتمال ورود ترکیبات آلی، فلزات سنگین یا عوامل بیماری‌زا به محیط‌های سبز وجود دارد. گرچه این آب‌ها در محصولات خوراکی ممنوع هستند، اما حتی برای گونه‌های غیرخوراکی نیز رعایت آستانه‌های زیست‌محیطی ضروری است تا به کیفیت خاک، سلامت انسان و جانوران آسیب وارد نشود.

1-3-         محدودیت زیرساخت‌های انتقال و توزیع پساب

فاصله تصفیه‌خانه‌ها تا محدوده‌های فضای سبز، نبود شبکه توزیع اختصاصی، و هزینه بالای انتقال پساب از مهم‌ترین موانع بهره‌گیری گسترده از آب‌های نامتعارف در یزد هستند.

1-4-         کاهش شدید فضای سبز در اثر گرمایش و خشکسالی

افزایش دمای متوسط سالانه و وقوع دوره‌های خشکسالی‌ طولانی، موجب کاهش دوام و تنوع گونه‌های گیاهی شده است. در چنین شرایطی، فضای سبز به شدت وابسته به منابع آبی پایدار است. این وابستگی، ضرورت استفاده هدفمند از آب‌های نامتعارف را دوچندان می‌کند.

2-    راهکارهای پیشنهادی برای توسعه پایدار فضای سبز مبتنی بر آب‌های نامتعارف

1-1-         طراحی الگوی فضای سبز مقاوم به تنش آبی و شوری

انتخاب گونه‌های چوبی و درختچه‌ای مقاوم به خشکی و شوری، مانند گز، تاغ، سنجد، زیتون‌تلخ، کنار، اقاقیا، کهور و گونه‌های بومی مناطق بیابانی، می‌تواند مصرف آب را کاهش و پایداری فضای سبز را افزایش دهد. این رویکرد با ظرفیت‌های اکولوژیکی یزد سازگار است.

1-2-          استفاده از فناوری‌های نوین تصفیه و پایش پساب

توسعه تصفیه‌خانه‌های پیشرفته با فناوری‌هایی مانند MBR و UF، و اجرای سامانه‌های پایش آنلاین کیفیت پساب، موجب افزایش ایمنی زیست‌محیطی مصرف آب‌های نامتعارف می‌شود. دسترسی به داده‌های لحظه‌ای کیفیت آب، به مدیریت بهتر فضای سبز کمک می‌کند.

1-3-         طراحی کمربند سبز حفاظتی پیرامون شهرها

کمربندهای سبز نقش مهمی در کاهش گردوغبار، تعدیل دما، تثبیت خاک و ایجاد موانع بادی دارند. استفاده از آب‌های نامتعارف برای آبیاری گونه‌های مقاوم در این کمربندها، اقدامی مقرون‌به‌صرفه و سازگار با قوانین است. کمربند سبز یزد می‌تواند از گونه‌های چوبی با نیاز آبی کم تشکیل شود و به‌عنوان سپری برای کاهش فرسایش بادی عمل کند.

1-4-          به‌کارگیری سامانه‌های آبیاری هوشمند و کم‌فشار

آبیاری قطره‌ای کم‌فشار، آبیاری زیرسطحی و سامانه‌های زمان‌بندی‌شده بر اساس رطوبت خاک می‌توانند مصرف آب را تا حد قابل توجهی کاهش دهند. در شرایطی که هزینه انتقال پساب بالا است، افزایش بهره‌وری آبیاری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌شود.

1-5-          مدیریت شوری خاک و جلوگیری از تخریب محیط‌زیست

استفاده از اصلاح‌کننده‌هایی مانند گچ، مواد آلی، مالچ بیولوژیک و انجام شست‌وشوی دوره‌ای خاک، به‌خصوص در فضای سبز شهری، مانع از تجمع نمک و کاهش کیفیت خاک می‌شود. این امر به افزایش طول عمر گیاهان مقاوم نیز کمک می‌کند.

1-6-         مشارکت شهرداری‌ها، جهاد کشاورزی، محیط‌زیست و شرکت آب منطقه‌ای

اجرای موفق این مسیر نیازمند هماهنگی میان دستگاه‌هاست. برنامه‌ریزی مشترک، تدوین استانداردهای بومی، و ایجاد قراردادهای پایدار میان شهرداری‌ها و شرکت آب منطقه‌ای برای تأمین پساب تصفیه‌شده، ستون‌های اصلی این رویکرد هستند.

3-    جمع‌بندی

استفاده از آب‌های نامتعارف در استان یزد، برخلاف کشاورزی زراعی و باغی، در فضای سبز، کمربند سبز و گیاهان چوبی قانونی و ضروری است. تغییر اقلیم، افزایش دما، و کاهش شدید پوشش گیاهی، اهمیت این رویکرد را دوچندان کرده است. بهره‌گیری صحیح از پساب و آب‌های شور، به شرط رعایت استانداردها و مدیریت علمی، می‌تواند به احیای پوشش سبز، کاهش گردوغبار، تثبیت خاک، بهبود منظر شهری و تحقق «توسعه بدون آب» کمک کند. آینده زیست‌محیطی یزد به میزان موفقیت در اجرای این راهبرد وابسته است؛ راهبردی که همسو با قوانین، مبتنی بر دانش و سازگار با ظرفیت‌های اکولوژیک استان است. 

محمد دشتی اردکانی   

گروه محیط زیست، توسعه پایدار و امور فناوری سازمان جهاد کشاورزی استان یزد