امروزه آب به‌عنوان یک منبع حیات‌بخش، بیش از هر زمان دیگر مورد توجه می‌باشد. به‌طوری‌که حفظ و صیانت از منابع آب و بهره‌برداری بهینه و اقتصادی و عادلانه از آب یک مسئله جهانی است و به همین جهت در قرن 21 از آب به‌عنوان یک چالش فراگیر بشری یاد می‌شود. از چالش­هایی که در رابطه با منابع آب نیز وجود دارد می­توان به محدودیت منابع آب ذاتی، جمعیت و مصرف، عدم توازن بارندگی، خشک‌سالی و کاهش کیفیت آب اشاره کرد. بنابراین توجه به این امر در کشورهایی مانند ایران که با کمبود منابع آب مواجه هستند، از اهمیت ویژه­ای برخوردار می‌‌­باشد. واضح است که آگاهی از مقادیر آبی که به‌صورت سودبخش مصرف‌شده‌اند به‌تنهایی کافی نیست و لازم است تا میزان تولیدکنندگی حاصل از آن را نیز در تحلیل‌ها دخیل نمود. برای رفع این نقیصه، مفهوم بهره‌وری آب مطرح می‌شود که هدف اصلی در آن تعیین تولیدات یا سود حاصل از مصرف آب است. بهره‌وری آب به مقدار محصول تولیدشده به ازای حجم واحد مصرفی است که برحسب کیلوگرم بر مترمکعب بیان می‌شود. درن تیجه کمیت بهره‌وری به‌شدت وابسته به آمار مربوط به حجم آب مصرفی بوده و تعیین بهره‌وری همواره با تردیدهایی همواره است. از آنجایی که متوسط حجم کل آب سالانه کشور رقمی ثابت است، تقاضا برای آب به علت رشد نسبتا بالای جمعیت، توسعه کشاورزی، شهرنشینی و صنعت در سال‌های اخیر، متوسط سرانه آب قابل تجدید کشور را تقلیل داده است. از طرفی به رغم محدودیت منابع آب و توزیع نامناسب زمانی و مکانی آن در کشور، استفاده از این منابع با ارزش و غیرقابل جایگزین از کارآیی مطلوبی برخوردار نبوده و راندمان آن بسیار پایین است. با توجه به اینکه اکثر آب قابل استحصال در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و بهره‌وری از آن هم در این بخش بسیار کم است، لازم است توجه ویژه‌ای به افزایش بهره‌وری آب در بخش کشاورزی انجام پذیرد. میزان کارآیی مصرف آب در بخش کشاورزی در ایران حدود 30 تا 37 درصد محاسبه شده است. لذا جهت افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی ابتدا می‌بایست عامل یا عوامل کمیاب را شناسایی کرده و در ادامه، برنامه‌ریزی و تحقیقات در جهت ارتقای بهره‌وری آن عامل یا عوامل کمیاب صورت گیرد. بنابراین یک برنامه علمی بهبود بهره‌وری آب کشاورزی ایجاب می نماید، تا مطالعات کاملی از حوضه‌های آبریز، نهرهای طبیعی، رودخانه ها، مخازن مصنوعی، انتقال و توزیع آب، روش‌های آبیاری، دفع و تخلیه آب‌های زائد آبیاری و غیره انجام پذیرد. در ارتقاء بهره‌وری آب کشاورزی کشورهایی موفق بوده اند که توانسته‌اند کارهای کشاورزی را علمی انجام دهند. سوابق ارتقاء بهره‌وری آب کشاورزی در دنیا نشان می دهد که کشورهای موفق، بدون استثناء از کشاورزی علمی استفاده نموده‌اند. در حال حاضر مهمترین تفاوت کشورهای توسعه یافته و توسعه نیافته در بهره‌وری از منابع می‌باشد. بهره‌وری به میزان و چگونگی استفاده از نهاده‌ها یا عوامل تولید در یک فرایند تولید ویژه، یک دوره معین و یک محدوده جغرافیایی مشخص برای دستیابی به اهداف تعیین شده، مربوط می‌باشد. بهره‌وری آب عبارت است از مقدار محصول تولید شده به ازای واحد حجم آب مصرفی که برحسب کیلوگرم بر مترمکعب بیان می‌شود. امروزه از آب به عنوان کالایی اجتماعی اقتصادی یاد می‌شود و از آنجا که قیمت بیان کننده کمیابی هر کالای اقتصادی دیگر می‌باشد، در نتیجه ارزش آب نیز به عنوان یک کالای اقتصادی_اجتماعی باید بیان کننده کمیابی آن باشد. لذا اطلاع از ارزش آب در بخش‌های مختلف اقتصادی از جمله کشاورزی، نقش تعیین کننده‌ای در مدیریت منابع آبی و تقاضای آب دارد. ارتقای سطح بهره‌وری می‌تواند سبب افزایش رشد اقتصادی، استفاده بهینه از منابع، کاهش هزینه ها، افزایش سود آوری و افزایش توان تولید گردد. به طور کلی بهره‌وری آب کشاورزی از دیدگاه‌های مختلفی مورد بحث و بررسی قرار می گیرد. این دیدگاه‌ها شامل:

1- بهره‌وری از دیدگاه فیزیکی: بر اساس این دیگاه، بهره‌وری بیشتر آب کشاورزی به معنای تولید محصول بیشتر به ازای واحد حجم آب است.

2- بهره‌وری از دیدگاه مالی: براساس این دیدگاه بهره‌وری بیشتر آب کشاورزی به معنای کسب سود بیشتر به ازای واحد حجم آب است.
3- بهره‌وری از دیدگاه اشتغال: براساس این دیدگاه بهره‌وری بیشتر آب کشاورزی به معنای ایجاد اشتغال بیشتر به ازای واحد حجم آب است
اندازه گیری و تحلیل شاخص های بهره‌وری آب در بخش کشاورزی در ایران به علت محدودیت کمی و کیفی منابع آب از اهمیتی ویژه برخوردار است. معیار اصلی و ساختار بنیادی مفهوم بهره‌وری آب کشاورزی استفاده صحیح از آب به همراه افزایش تولید محصولات کشاورزی است. به دست آوردن بهره‌وری آب با استفاده از داده‌های مطمئن و به روز به مدیران و سیاستگذاران اقتصادی و کشاورزی این اجازه را می‌دهد تا محصولاتی را که با مصرف آب کمتر میزان محصول بیشتر و با ارزش‌تری را می‌دهد، شناسایی کنند و امکان تغییر الگوی کشت به محصولات ارزشمندتر را داشته باشند. به طور کلی می‌توان ادعا نمود که با آموزش مفاهیم مدیریت آبیاری، مدیریت کشت، انتقال تجارب تحقیقاتی و تجارب کشاورزان پیشرو می‌توان به بهبود راندمان و بهره‌وری امیدوار بود؛ چرا که افزایش بهره‌وری آب آبیاری کلید نجات آب و توسعه پایدار کشاورزی است. در نهایت پیشنهاد تغییر سیاست شاخص بهره‌وری زمین به بهره‌وری آب برای دستیابی به بیشینه تولید به ازای واحد مصرف آب، تغییر و مبنای محاسبات قرار گیرد. سامانه‌های آبیاری موضعی به لحاظ پتانسیل در توزیع آب آبیاری با بازده بالا و شاخص کارآیی مصرف آب در حد مطلوب و کیفیت خوب محصول تولیدی، یک راه حل منطقی برای استفاده بهینه از منابع محدود آب کشاورزی در کشور می‌باشند.  

منا مسعودی

 کارشناس حفاظت و بهره برداری از رودخانه ها